Vreme kada je Srbija bila sila

Vreme dananšnje obeleženo lažnim pobedama i pravim porazima, vazalnim odnosom ka virtuelno ujedinjenoj a duboko podeljenoj Evropi, i unutrašnjim duboko nemoralnim političkim životom, odvaja nas od realnosti da je nekad Srbija bila država, imala vladare, red, ekonomsku snagu i bila ozbiljna vojna sila.

Perod najvećeg napretka masovno se vezuje za carstvo Dušanvo, ali prava sila leži u korenu, a taj koren je najviše od svih vladara ojačao kralj Milutin. Mlađi sin kralja Uroša I, mlađi brat kralja Dragutina, „sremskog kralja“, i otac kralja Stefana Dečanskog i deda cara Dušana, po svim pravilima nasleđa krune trebao je da bude bočni pripadnik kraljevske kuće Nemanjića. No, sudbina je htela drugačije da bude.  Milutin je na istorijsku scenu stupio je 1267. godine, kada je njegov otac počeo da pravi planove o naslanjanju na Vizantiju i odbacivanju vazalnih odnosa prema Mađarima. Uroš I je tada započeo pregovore sa vizantijskim carem Mihajlom VIII o ženidbi njegove ćerke Ane, za Milutina i o njegovom imenovanju za naslednika, umesto starijeg sina i mađarskog zeta Dragutina. Ovi su se pregovori na kraju okončali neuspešno, pogotovo posle Uroševog poraza i zarobljavanja od strane Mađara u Mačvi 1268. godine. On je tom prilikom, da bi bio oslobođen, morao da Dragutina uzdigne na rang mladog kralja tj. prestolonaslednika i dodeli mu oblast na upravljanje. Dragutinov pad sa konja pri lovu kod Jeleča početkom 1282. godine i teža povreda noge, koja ga je učinila gotovo nepokretnim na duže vreme, bili su pogodan trenutak da nezadovoljna vlastela podrži Milutina. Sabor srpske vlastele je sazvan u Deževi i na njemu je Dragutin predao vlast svom mlađem bratu Milutinu, dok je za sebe zadržao oblasti severno od Zapadne Morave sa Dabrom, Rudnikom i oblastima oko današnjih Arilja i Priboja. Sami izvori o saboru su vrlo nejasni ne zna se šta je tačno dovelo do njega odnosno da li je vlastela primorala Dragutina na ovaj čin ili je on shvatio šta se sprema i samoinicijativno predao vlast.

Nakon toga Milutin se upuštau više ratova kojima širi teritriju države na račun oslabljenog Istočnog rimskog carstva, popularno zvanog Vizantija. Zbog toga su 1297. godine otpočeli pregovori o sklapanju mira i savezništva, između Milutina sa jedne i Andronika II sa druge strane, koje bi trebalo da učvrsti brak srpskog kralja sa vizantijskom princezom. Na čelu vizantijskog pregovaračkog tima nalazio se Teodor Metohit koji je od početka pregovora do njihovog okončanja u proleće 1299. godine pet puta dolazio u kraljevinu Srbiju. Osnovu ugovora činilo je vizantijsko priznanje srpskih osvajanja severno od linije Kroja—Ohrid—Štip—Prilep koja su postignuta do 1284. godine kao miraza uz jednu vizantijsku princezu koja bi postala nova Milutinova supruga.

Promenjeni odnos snaga gde je milutin kao zet postao saveznik Vizantije, te pomoćne trupe oje su mu date na raspolaganje dovode ga u poziciju da raščisti pitanje vladavine i sa bratom Dragutinom te da svu vlast koncentriše u svoje ruke.

U vreme kada Milutin već suvereno vlada srbijom, postao je pravi faktor moći na Balkanu. Dokaz tome je pohod vojvode Novaka Grebostreka protiv pobunjenih plaćenika Vizantije, turskog plemena Osmanlija. Grebostrek je s kraljem Milutinom već stekao slavu u slamanju osmanske okupacije Velike Romanije, prostora između Crnog mora, Dunava i Adrijanopolja (današnjeg Jedrena).

Bitka kod Galipolja odigrala se 1312. godine između Srba i Turaka. Završena je poptupnom pobjedom Srba koje je vodio veliki vojvoda Novak Grebostrek. Napredovanjem i osvajanjem gradova u Maloj Aziji Turci dolaze do ideje da pređu u evropski dio Vizantije što ubrzo i učine pod vođstvom Halil-paše. Na naišavši na otpor vizantijske vojske Turci počinju sa pljačkom po Trakiji, zauzimajući manje gradove. Vizantijski car Andronik II u nedostatku sopstvenih snaga se odlučuje da u pomoć pozove svog zeta srpskog kralja Milutina, koji se odaziva pozivu i šalje mu svog najboljeg vojskovođu Novaka Grebostreka i 2000 teško oklopljenih konjanika. Srpska konjica je brzo stigla u Trakiju i zatekla je Turke kako opsjedaju Galipolje, gdje se bitka i odigrala. U silnom naletu teško oklopljena srpska konjica razbila je tursku vojsku veoma brzo ne dozvolivši Turcima da pobjegnu na svoje lađe. Gubici turske vojske bili su katastrofalni od preko 2000 vojnika u životu je otalo tek nekoliko desetina, a i sam turski vojskovođa Halil-paša je izgubio život. Ovim porazom je za nekoliko decenija odgođena turska invazija na Balkan, jer, iako je Vizantija bila nemoćna i nespremna za rat, postojala je srpska država koje je u to vrijeme neosporno bila najjača sila sa obe strane Mramornog mora i moreuza.

Srpske pobede na Galipolju i Maloj Aziji razlog su zašto je vojvoda Novak Grebostrek jedina ličnost koja se imenom pominje u srednjovekovnim „Životima kraljeva i arhiepiskopa srpskih“, a da nije član vladarske porodice Nemanjića, ni arhijerej.                                                                                     Istoričari kažu da su srpske pobede 1313. bile finale višegodišnjeg rata s odmetnicima Katalanske kompanije, najopasnije plaćeničke vojske svog doba, i Osmanlijama koji su kao konjanici bili u njihovoj službi. Prvo je plemić-monah, a kasnije arhiepiskop Danilo Drugi, sa svojim vojnicima uspeo da odbrani Hilandar od trogodišnje opsade, posle čega se kompanija raspala. Vojvoda Novak Grebostrek verovatno je jedini Srbin koji je doživeo da mu 1313. romejski car Andronik II Paleolog organizuje trijumf u Konstantinopolju. Ovakvu počast dobijale su samo vojskovođe Rima u vreme njegove stare slave. Srpski vojvoda dočekan je kao oslobodilac starih maloazijskih gradova Nikeje, Nikomedije i Bruse.

Odlučni srpski vladar nije se zaustavio slamanju pobune najamnika, već je pored svoje garde mobilisao državnu vojsku i rasturio razbojničku državu koju su Osmanlije i Katalani napravili u Velikoj Romaniji. Taj poduhvat su godinama ranije bezuspešno pokušavale i vizantijske trupe i latinski krstaši.  Srpska vojska toga doba bila je moderna, dobro obučena i opremljena. Sudeći po srednjovekovnim tekstovima, Milutin je u slamanju pobune prvo angažovao i ličnu gardu, koju su činili profesionalci najamnici Germani. Zatim je mobilisao plemiće-pronijare koji su imali obavezu da uvežbavaju i opreme određen broj boraca. Naravno, i sitnu vlastelu, koja je poznata pod imenom vojnici.

Tokom Milutinove vladavine kraljevina Srbija je od drugorazredne monarhije prerasla u najjaču silu na Balkanskom poluostrvu. Istovremeno, došlo je i do značajnih promena na unutrašnjem planu. Razvoj rudarstva koji je započeo sa dolaskom erdeljskih Sasa, koji su pobegli pred Tatarima, za vladavine njegovog oca Uroša I, tokom njegove vladavine je poprimio još veće razmere koje su vladaru omogućile ubiranje mnogo većih sredstava od proizvodnje rude u odnosu na prethodno doba, a najznačajnija rudarska naselja tog doba su bila Brskovo, Novo Brdo i Rudnik. Istovremeno je sa izlaskom kraljevine Srbije na tzv. carigradski drum odnosno zauzimanjem delova moravske i vardarske doline došlo do razvoja trgovine i povećanja prihoda i na tom polju. Uz nekadašnje karavanske puteve koji su povezivali unutrašnjost Balkanskog poluostrva sa gradovima na istočnom Jadranu, prvenstveno Dubrovnikom, ali i Kotorom i drugima, kraljevina Srbija je sada ubirala prihode i od trgovine koja se obavljala kopnom od Vizantije i istoka sa Evropom.